ΕπιστήμεςΤέχνες

Το Πρόβλημα του Τρόλεϊ

Τίποτα δεν είναι πιο δύσκολο, και επομένως πιο πολύτιμο, από το να μπορείς να αποφασίζεις.

Ναπολέων Βοναπάρτης

Ίσως ορισμένοι από εσάς να γνωρίζετε την τηλεοπτική σειρά “The Good Place”. Πρόκειται για μια αμερικανική κωμική σειρά φαντασίας, της οποίας δημιουργός είναι ο πολυαγαπημένος μου Μάικ Σουρ (<3). Ψάχνοντας για ιδέες της συγγραφικής μου πρεμιέρας για το 2025, ένιωσα την ανάγκη να σας μιλήσω για την σειρά που άσκησε (και ακόμα ασκεί) την μεγαλύτερη επιρροή πάνω μου σε φιλοσοφικό, υπαρξιακό και ανθρώπινο επίπεδο. Αυτό το άρθρο αποτελεί την σφραγίδα της εμμονής μου με την συγκεκριμένη σειρά. Παρόλα αυτά, επειδή δεν θέλω να κάνω spoilers και σας παροτρύνω όλους να την δείτε με την πρώτη ευκαιρία (παίζει στο Netflix), επιλέγω να αναλύσω ένα θέμα εμπνευσμένο από το ομώνυμο επεισόδιο της σειράς “The Trolley Problem” (S02E06). Το συγκεκριμένο επεισόδιο είναι ένας ελβετικός σουγιάς. Αγγίζει διάφορα φαινόμενα από πολλούς κλάδους, όπως τη διάχυση της ευθύνης, το φαινόμενο του παρευρισκόμενου, την αδράνεια, το θεμελιώδες σφάλμα της απόδοσης, το locus of control, την επιλογή υπέρ συγγενών κ.α. Επίσης, είναι εντελώς καμμένο και σουρεάλ.

Τι είναι, λοιπόν, το πρόβλημα του τρόλεϊ;

Στην πιο διαδεδομένη εκδοχή του, το πρόβλημα του τρόλεϊ σκιαγραφεί το εξής σενάριο: Ένα ανεξέλεγκτο τρόλεϊ κινείται με υψηλή ταχύτητα πάνω σε μια σιδηροδρομική γραμμή, απειλώντας να παρασύρει και να σκοτώσει πέντε ανυποψίαστους ανθρώπους που βρίσκονται δεμένοι στις ράγες. Εσείς στέκεστε δίπλα σε έναν μοχλό. Τραβώντας τον μοχλό, μπορείτε να εκτρέψετε το τρόλεϊ σε μια διπλανή γραμμή. Ωστόσο, σε αυτή τη γραμμή βρίσκεται δεμένο ένα άτομο. Θα θυσιάζατε, ενσυνείδητα, μια ζωή για να σώσετε πέντε; Ποια είναι η ηθικά ορθή επιλογή; Αυτό είναι το κλασικό δίλημμα.

Το κλασικό δίλημμα.

Πέρα από την κλασική διατύπωση, υπάρχουν και διάφορες παραλλαγές που περιπλέκουν περαιτέρω το ηθικό τοπίο. Μια από τις πιο γνωστές είναι η εκδοχή του “παχύ άνδρα”: Βρίσκεστε σε μια γέφυρα πάνω από τις ράγες. Το τρόλεϊ κατευθύνεται και πάλι προς τους πέντε δεμένους ανθρώπους. Ο μόνος τρόπος να το σταματήσετε είναι να σπρώξετε έναν πολύ παχύ άνδρα που στέκεται δίπλα σας από την γέφυρα, θυσιάζοντάς τον για να σωθούν οι πέντε. Θα το κάνατε; Μια άλλη ενδιαφέρουσα παραλλαγή είναι το σενάριο της “μεταμόσχευσης”, όπου ένας γιατρός καλείται να αποφασίσει αν θα σκοτώσει έναν υγιή ασθενή για να πάρει τα όργανά του και να σώσει πέντε άλλους που χρειάζονται επειγόντως μεταμόσχευση.

Μια ελαφρώς πιο ανήθικη επιλογή.
Μια ακόμα πιο ανήθικη (ή και όχι;) επιλογή.

Αυτό που καθιστά το πρόβλημα του Τρόλεϊ τόσο γοητευτικό και ταυτόχρονα βασανιστικό είναι η σύγκρουση θεμελιωδών ηθικών αρχών. Από τη μια πλευρά, ο ωφελιμισμός, η ηθική θεωρία που προτάσσει την μεγιστοποίηση της συνολικής ωφέλειας ή ευτυχίας, φαίνεται να υπαγορεύει τη θυσία της μίας ζωής για τη σωτηρία των πέντε. Από την άλλη, η δεοντοκρατία, η οποία δίνει έμφαση στο ηθικό καθήκον και την εγγενή αξία του κάθε ατόμου, αντιτίθεται με σθένος στην ιδέα της θυσίας, θεωρώντας την ηθικά λανθασμένη ανεξαρτήτως των συνεπειών.

Μία σύντομη ιστορική αναδρομή

Το πρόβλημα του Τρόλεϊ διατυπώθηκε για πρώτη φορά στα μέσα του 20ου αιώνα. Η πρώτη διατύπωση αποδίδεται στην Βρετανίδα φιλόσοφο Φιλίππα Φουτ, η οποία το 1967, σε ένα άρθρο της με τίτλο “The Problem of Abortion and the Doctrine of the Double Effect“, εισήγαγε το δίλημμα ως μέσο για να αμφισβητήσει την απόλυτη κυριαρχία του ωφελιμισμού στην ηθική φιλοσοφία. Η Φουτ, επηρεασμένη από τον Αριστοτέλη και τον Θωμά Ακινάτη, θέλησε να αναδείξει την σημασία των ηθικών περιορισμών και την ύπαρξη απαράβατων ηθικών κανόνων.

Φιλίππα Φουτ, φιλόσοφος, 1920-2010

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1976, η Αμερικανίδα φιλόσοφος Τζούντιθ Τζάρβις Τόμσον, σε μια σειρά άρθρων της, ανέπτυξε περαιτέρω το πρόβλημα, προσθέτοντας νέες παραλλαγές και εμβαθύνοντας στην ανάλυση των ηθικών διαστάσεών του. Η συμβολή της Τόμσον ήταν καθοριστική, καθώς έδωσε στο πρόβλημα του Τρόλεϊ την μορφή με την οποία είναι ευρέως γνωστό σήμερα. Μέσα από την ενδελεχή εξέταση διαφορετικών σεναρίων, η Τόμσον τόνισε την σημασία της διάκρισης μεταξύ του “να σκοτώνεις” και του “να αφήνεις να πεθάνει“, υπογραμμίζοντας ότι οι ηθικές μας υποχρεώσεις δεν είναι πάντα ισοδύναμες.

Από τότε, το πρόβλημα του Τρόλεϊ έχει γίνει αντικείμενο ενδελεχούς μελέτης και έντονου φιλοσοφικού διαλόγου. Σύγχρονοι φιλόσοφοι, όπως ο Πίτερ Σίνγκερ, η Φράνσις Καμ, και ο Τζόσουα Γκριν, έχουν ασχοληθεί εκτενώς με το δίλημμα, προσφέροντας νέες ερμηνείες, κριτικές και αντεπιχειρήματα.

Προεκτάσεις: Ψυχολογία και Νευροεπιστήμη

Το ενδιαφέρον για το πρόβλημα του Τρόλεϊ δεν περιορίζεται στον τομέα της φιλοσοφίας. Ψυχολόγοι και νευροεπιστήμονες έχουν επίσης γοητευτεί ιδιαίτερα από το δίλημμα, χρησιμοποιώντας το ως εργαλείο για να μελετήσουν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι λαμβάνουν ηθικές αποφάσεις και να διερευνήσουν τα νευρωνικά θεμέλια της ηθικής κρίσης.

Ερευνητικά ευρήματα από τον χώρο της ψυχολογίας έχουν δείξει ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων τείνει να επιλέγει την ωφελιμιστική λύση στο κλασικό σενάριο του τρόλεϊ, δηλαδή να τραβήξει τον μοχλό και να θυσιάσει τη μία ζωή για να σώσει τις πέντε. Ωστόσο, η εικόνα αλλάζει δραματικά στην περίπτωση του “παχύ άνδρα”, όπου η πλειοψηφία αρνείται κατηγορηματικά να σπρώξει τον περαστικό από την γέφυρα, ακόμα και αν αυτό σημαίνει ότι θα πεθάνουν οι πέντε. Αυτό το εύρημα υποδηλώνει ότι η συναισθηματική εμπλοκή παίζει καθοριστικό ρόλο στις ηθικές μας κρίσεις. Η άμεση, “προσωπική” εμπλοκή στην πρόκληση βλάβης (όπως το σπρώξιμο) φαίνεται να ενεργοποιεί εντονότερα συναισθηματικές αντιδράσεις, οι οποίες υπερισχύουν της ψυχρής λογικής του ωφελιμισμού.

Στο πεδίο της νευροεπιστήμης, μελέτες που χρησιμοποιούν λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI) δείχνουν ότι διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου ενεργοποιούνται ανάλογα με το είδος του ηθικού διλήμματος. Όταν οι συμμετέχοντες καλούνται να απαντήσουν σε “απρόσωπα” διλήμματα, όπως το τράβηγμα του μοχλού, παρατηρείται αυξημένη δραστηριότητα σε περιοχές που σχετίζονται με την λογική επεξεργασία και τον γνωστικό έλεγχο. Αντίθετα, σε “προσωπικά” διλήμματα, όπως το σπρώξιμο του “παχύ άνδρα”, ενεργοποιούνται εντονότερα περιοχές που σχετίζονται με τα συναισθήματα και την ενσυναίσθηση.

Φιλοσοφικές Θεωρίες σε Σύγκρουση

Όπως ήδη αναφέρθηκε, το πρόβλημα του τρόλεϊ φέρνει αντιμέτωπες δύο θεμελιώδεις ηθικές θεωρίες, τον ωφελιμισμό και την δεοντοκρατία. Ας δούμε πιο αναλυτικά την θέση της κάθε θεωρίας:

Ωφελιμισμός: Θεμελιωτές του ωφελιμισμού θεωρούνται οι Τζέρεμι Μπένθαμ και Τζον Στιούαρτ Μιλ. Η βασική αρχή του ωφελιμισμού είναι η “μέγιστη δυνατή ευτυχία για τον μέγιστο δυνατό αριθμό ανθρώπων“. Σύμφωνα με αυτή την οπτική, η ηθικά ορθή πράξη είναι εκείνη που παράγει το μεγαλύτερο δυνατό όφελος (ευτυχία, ηδονή, ικανοποίηση) για το σύνολο. Εφαρμόζοντας τον ωφελιμισμό στο πρόβλημα του τρόλεϊ, η ζυγαριά γέρνει ξεκάθαρα προς την θυσία της μίας ζωής. Σώζοντας πέντε ζωές, έστω και με το κόστος μίας, μεγιστοποιούμε την συνολική ωφέλεια. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν διάφορες εκδοχές του ωφελιμισμού (π.χ. ωφελιμισμός πράξεων, ωφελιμισμός κανόνων), οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε διαφορετικά συμπεράσματα σε ορισμένες περιπτώσεις.

Δεοντοκρατία: Κύριος εκφραστής της δεοντοκρατίας είναι ο Ιμμάνουελ Καντ. Σε αντίθεση με τον ωφελιμισμό, η δεοντοκρατία δεν εστιάζει στις συνέπειες των πράξεων, αλλά στο ηθικό καθήκον και την εγγενή αξία κάθε ανθρώπου. Ο Καντ υποστήριζε ότι υπάρχουν απόλυτοι ηθικοί κανόνες, όπως “μην σκοτώνεις” και “μην χρησιμοποιείς τους ανθρώπους ως απλά μέσα για την επίτευξη ενός σκοπού”. Σύμφωνα με την καντιανή ηθική, η θυσία της μίας ζωής στο πρόβλημα του τρόλεϊ είναι ηθικά απαράδεκτη, διότι παραβιάζει τον θεμελιώδη κανόνα που απαγορεύει τον φόνο και αντιμετωπίζει το άτομο ως μέσο για την σωτηρία των υπολοίπων.

Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις

Το πρόβλημα του τρόλεϊ, παρά την φαινομενικά απλοϊκή του δομή, θέτει θεμελιώδη ερωτήματα για την φύση της ηθικής, την ανθρώπινη ευθύνη, και την αξία της ανθρώπινης ζωής. Μας αναγκάζει να αναμετρηθούμε με τις ηθικές μας αρχές και να αναλογιστούμε το πώς αυτές επηρεάζονται από παράγοντες όπως τα συναισθήματα, η κουλτούρα, οι κοινωνικές νόρμες, ακόμα και η νευροβιολογία. Η απουσία μιας μοναδικής, αδιαμφισβήτητα σωστής απάντησης τονίζει την εγγενή πολυπλοκότητα των ηθικών διλημμάτων και την ανάγκη για διαρκή κριτική σκέψη και ηθικό στοχασμό.

Επιπλέον, το πρόβλημα του Τρόλεϊ αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα στην σύγχρονη εποχή, όπου η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, και ιδίως η άνοδος της τεχνητής νοημοσύνης και των αυτόνομων οχημάτων, φέρνει στο προσκήνιο νέα, περίπλοκα ηθικά ερωτήματα. Πώς θα πρέπει να προγραμματίσουμε τα αυτόνομα οχήματα ώστε να λαμβάνουν ηθικά ορθές αποφάσεις σε καταστάσεις ανάλογες με το πρόβλημα του Τρόλεϊ; Ποιος φέρει την ευθύνη για τις επιλογές που κάνει μια μηχανή; Αυτά είναι μόνο μερικά από τα ερωτήματα που καλούμαστε να απαντήσουμε, καθώς βαδίζουμε προς ένα μέλλον όπου η τεχνολογία θα διαδραματίζει ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στις ζωές μας.

Αν σε ιντρίγκαρα με τις πληροφορίες αυτές, μπορείς να παίξεις το παιχνίδι Absurd Trolley Problems του Neal.Fun. Αυτό το παιχνίδι προσφέρει πολλές διαφορετικές παραλλαγές του κλασικού διλήμματος, και αφού αποφασίσεις τι θα κάνεις μπορείς να δεις τι επέλεξε ο περισσότερος κόσμος.

Μαρία Μπέμπη

Hello world! Ονομάζομαι Μαρία Μπέμπη και είμαι υποψήφια διδάκτορας στην σχολή Γεωπονικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Αγαπώ πολύ την γεωπονία και τα τελευταία χρόνια επέλεξα να την «παντρέψω» με την τεχνητή νοημοσύνη! Καίγομαι για ζητήματα βιωσιμότητας και περιβάλλοντος, διότι πιστεύω ότι αποτελούν καθολικά και καθοριστικά σημεία στην ανθρώπινη ιστορία. Στον ελεύθερο μου χρόνο (not), βασανίζομαι με υπαρξιακές ανησυχίες και με shower thoughts τύπου: «Βελτιωνόμαστε ή χειροτερεύουμε σαν ανθρωπότητα; Είναι ανήθικο να εξαφανίσουμε όλα τα κουνούπια του πλανήτη; Γιατί χάνω μία κάλτσα από κάθε ζευγάρι;» Είμαι πολύ καλή στο να μην μαθαίνω κινέζικα. Μου αρέσει η ανθρωπιά, η εκπαίδευση των νεολαίων και τα γεμιστά.

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Back to top button